Kalendarz słowiański
Kalendarz słowiański, Krąg Życia - kalendarz używany w starożytności i wczesnym średniowieczu przez Słowian, opierający się przypuszczalnie na zjawiskach naturalnych zachodzących w świecie roślinnym i zwierzęcym (cyklu wegetacyjnym).
Istnienie własnego systemu rachuby czasu u Słowian obecnie jest uznawane przez zdecydowaną większość uczonych, jednak szczegóły dotyczące owego kalendarza nie są znane.
Głównym argumentem przemawiającym za posiadaniem przez Słowian własnego systemu rachuby czasu są nazwy miesięcy, nawiązujące do przemian w przyrodzie i prac rolniczych, podobne we wszystkich językach słowiańskich] (poza oczywiście tymi, które, jak np. język rosyjski, zapożyczyły nazwy miesięcy z łaciny).
Na powiązanie systemu rachuby z rokiem księżycowym wskazuje w wielu językach, w tym język polski sama nazwa miesiąc, oznaczająca zarówno jednostkę czasu, jak i Księżyc. Z tego względu (choć generalnie opinie co do rodzaju kalendarza są wśród badaczy podzielone) najczęściej zakłada się, iż był to kalendarz księżycowo-słoneczny.
Prawdopodobnie Słowianie nie znali rachuby lat i upływ czasu liczyli w stosunku do ważnych dla społeczności wydarzeń. W obrębie miesięcy dni nie były numerowane; być może dla ich dokładniejszego określenia kierowano się świętami przypadającymi w owe dni lub nieodległymi czasowo. Niewykluczone, iż przy określaniu dni w obrębie miesięcy posługiwano się także fazami księżyca, tak, jak czynili to Rzymianie (idy).
Nie jest jasne, kiedy w kalendarzu słowiańskim pojawił się, pochodzący z Bliskiego Wschodu podział na tygodnie, niemniej jednak musiało to nastąpić dość wcześnie, gdyż zarówno samo słowo tydzień, jak i określenia poszczególnych dni są zbliżone we wszystkich językach słowiańskich.
Kalendarz słowiański przetrwał do czasu chrystianizacji ludów słowiańskich, kiedy to został zastąpiony kalendarzem juliańskim (u Słowian Zachodnich i częściowo Południowych) oraz bizantyjskim (u Słowian Wschodnich i części Południowych). Kalendarz ten, w szczątkowej formie (w postaci ludowych nazw miesięcy) przetrwał wśród niższych warstw społecznych.
Spis treści |
Dni tygodnia
Słowiański tydzień składał się z 7 dni, choć istnieją hipotezy, iż pierwotnie na okres ten składało się tylko pięć dni.
Nazwy trzech dni tygodnia: wtorek, czwartek i piątek, powiązane etymologicznie z liczebnikami porządkowymi wskazują wyraźnie, iż starosłowiański tydzień zaczynał się od poniedziałku. Nazwy niedziela i powiązany z nią poniedziałek oraz nazwa sobota pojawiły się dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa - niedziela była dniem odpoczynku (nie-działania), zaś słowo sobota pochodzi od hebrajskiej nazwy szabas (szabat); nie wiadomo, jak dzień ten nazywano w przeszłości.
Na to, iż pierwotnie słowiański tydzień liczył 5 dni wskazywać ma - zdaniem niektórych badaczy - nazwa środy - trzeciego dnia tygodnia; gdyby tydzień liczył 7 dni, to dniem środkowym (środą) byłby czwartek. Wg tych hipotez ostatnie dwa dni tygodnia, tj. sobota i niedziela zostały dodane po przyjęciu chrześcijaństwa i otrzymały nazwy pod wpływem nowej religii.
Prawdopodobnie, podobnie jak u innych ludów indoeuropejskich, poszczególne dni tygodnia poświęcone były poszczególnym bogom. Wiadomo, iż na Rusi czwartek łączony był z Perunem, a piątek - z Mokoszą.
Charakterystyczne jest, iż w przeciwieństwie do nazw miesięcy występujących w różnych językach słowiańskich, które, choć wyraźnie rodzimego pochodzenia, to jednak mają różną postać w poszczególnych językach, nazwy dni tygodnia we wszystkich językach słowiańskich brzmią podobnie (a nieliczne wyjątki, jak np. rosyjskie woskriesienie tj. niedziela, są także rodzimego pochodzenia). Podobne brzmienie ma także część węgierskich nazw dni tygodnia (szerda-środa, csütörtök-czwartek i péntek-piątek), mająca słowiańskie pochodzenie.
Porównanie nazw dni tygodnia w poszcególnych językach słowiańskich
| polski | czeski | słowacki | kaszubski | górno- łużycki |
dolno- łużycki |
rosyjski | ukraiński | białoruski | serbski | chorwacki | słoweński | bułgarski |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| poniеdziałek | pondělí | pondelok | pòniedzôłk | póndźela | pónjeźela | понедельник | понедiлок | панядзелак | понедељак | ponedjeljak | ponedeljek | понеделник |
| wtorek | úterý | utorok | wtórk | wutora | wałtora | вторник | вiвторок | ауторак | уторак | utorak | torek | вторник |
| środa | středa | streda | strzoda | srjeda | srjoda | среда | середа | серада | среда | srijeda | sreda | сряда |
| czwartek | čtvrtek | štvrtok | czwiôrtk | štwórtk | stwórtk | четверг | четвер | чацвер | четвртак | četvrtak | četrtek | четвъртък |
| piątek | pátek | piatok | piątk | pjatk | pětk | пятниця | пятниця | пятнiца | петак | petak | petek | петък |
| sobota | sobota | sobota | sobòta | sobota | sobota | суббота | субота | субота | субота | subota | sobota | събота |
| niedziela | neděle | nedeľa | niedzela | njedźela | njeźela | воскресение | недiля | нядзеля | недеља | nedjelja | nedelja | неделя |
Miesiące
Nie jest jasne, ile miesięcy liczył pierwotnie słowiański kalendarz. Nazwa tego okresu, nierozerwalnie związana z księżycem wskazuje, iż podstawą wyznaczania długości tej jednostki czasu były fazy księżyca. Dlatego też wg niekórych badaczy (np. D. I. Prozorowski), miesięcy było 13. Inni uczeni (np. D. O. Swiatski) natomiast sugerują, iż zasadniczo miesięcy było 12, lecz co kilka lat dodawano 1 miesieąc przestępny dla wyrównania cyklu księżycowego i słonecznego. Część badaczy uważa, iż miesięcy było 12, gdyż taka właśnie liczba miesięcy, dzieląc rok na okresy 30- 31-dniowe, tylko nieznacznie odbiegała od długości cyklu księżyca, a liczba 12 w wielu kulturach miała specyficzne znaczenie. Niewielka część badaczy jest natomiast zdania, iż brak jednolitego nazewnictwa miesięcy we wszystkich językach słowiańskich wskazuje na to, iż podział roku na miesiące przyjął się u Słowian stosunkowo późno, pod wpływem cywilizacji greckiej lub rzymskiej; oni też uważają zatem, iż miesięcy było od razu 12.
Funkcjonuące w poszczególnych językach słowiańskich rodzime nazwy miesięcy nie mająx jednego wspólnego ródłowsłowiu]].
Porównanie nazw miesięcy w tych językach słowiańskich, w których zachowały się nazwy pochodzące z rodzimego źródłosłowu
| polski | czeski | kaszubski | górnołużycki1) | dolnołużycki1) | ukraiński | białoruski | chorwacki |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Styczeń | Leden | Stëcznik | Wulki rožk | Wezymski | Січень | Студзень | Siječanj |
| Luty | Únor | Gromicznik | Maly rožk | Swěckowny | Лютий | Люты | Veljača |
| Marzec | Březen | Strëmiannik | Naletnik | Pózymski | Березень | Сакавiк | Ožujak |
| Kwiecień | Duben | Łżëkwiôt | Jutrownik | Nalětny Jatšownik |
Квітень | Красавiк | Travanj |
| Maj | Květen | Môj | Rožownik | Rozhelony | Травень | Май/Травень | Svibanj |
| Czerwiec | Červen | Czerwińc | Smažnik | Smažki | Червень | Чэрвень | Lipanj |
| Lipiec | Červenec | Lëpinc | Pražnik | Žnjojski | Липень | Лiпень | Srpanj |
| Sierpień | Srpen | Zélnik | Žnjenc | Jacmjeński | Серпень | Жнiвень | Kolovoz |
| Wrzesień | Září | Séwnik | Požnjenc | Požnjenc | Вересень | Верасень | Rujan |
| Październik | Říjen | Rujan | Winowc | Winowc Winski |
Жовтень | Кастрычнiк | Listopad |
| Listopad | Listopad | Smùtan | Nazymnik | Młośny | Листопад | Лiстапад | Studeni |
| Grudzień | Prosinec | Gòdnik | Hodownik | Zymski | Грудень | Снежань | Prosinac |
1) Podano obowiązującą w danym języku nazwę miesiąca, wywodzącą się ze słowiańskiego źródłosłowu; w mowie potocznej częsciej używane są nazwy synonimiczne miesięcy, wywodzące się z łaciny
Pory roku
Słowianie dzieli też rok na inne okresy, nieuwzględniane w dzisiejszym kalendarzu okresym tj. pory roku. Początek, koniec i długość poszczególnych pór roku była różna w zależności od tego, w jakiej strefie klimatycznej dane plemię mieszkało, i tak np. wiosna zaczynała się od 1 marca (na południu) do 23 kwietnia (na północnym wschodzie).
Najważniejszym okresami było lato (stąd w wielu językach cały okres 365-dniowy określa się mianem lata; w języku polskim dotyczy to tylko liczby mnogiej), w mniejszym stopniu wiosna (np. polskie słowo "rówieśnik" oznaczające osobę urodzoną tej samej wiosny, tj. w tym samym roku wskazuje, iż niekiedy upływ czasu liczono nie w latach a w wiosnach)
Początek roku
Brak jest danych dotyczących tego, kiedy dla Słowian zaczynał się nowy rok. Na Rusi, gdzie przeżytki słowiańskiego kalendarza przetrwały najdłużej Nowy Rok obchodzono 1 marca lub 1 września, jednak jest niemal pewne, iż początek roku w tym dniu nie jest słowiańskiego pochodzenia - 1 marca rok zaczynał się w starożytnym Rzymie, zaś data 1 września wskazuje na wpływ kalendarza bizantyjskiego. Niektórzy badacze spekulują, iż początek roku przypadał w dniu równonocy wiosennej, które było początkiem roku u niektórych innych ludów, a także przypadało na okres początku prac polowych, będących podstawą rolniczej gospodarki Słowian. Wg innych badaczy początek roku związany był z okresem zimy - może następował wraz z przesileniem zimowym; nazwa grudnia w niektórych językach słowiańskich (np. czeskim, chorwackim, a także staroruskim) prosinec/prosinac wiąże się z proszeniem, tj. modlitwą; był to więc jakiś okres pojednania z bogami, pojednania, a zatem nowy rok mógłby przypadać w tym właśnie okresie.
Rachuba lat
Brak jest wskazówek dotyczących tego, czy Słowianie numerowali upływające lata, poczynając od jakiegoś momentu.
Pojęcie wieku
W świadomosci Słowian istniało pojęcie wieku. Oznaczało ono długi okres czasu: 30, potem też 100, rzadziej 1000 lat. Pierwotnie wiek oznaczał w przybliżeniu okres życia ludzkiego i nie miał zatem ściśle określonych ram czasowych. W okresie nieco późniejszym nastąpiło przesunięcie semantyczne i pojawiło się rozumienie wieku nie tyle jako czasu życia ludzkiego w sensie biologicznym, ile czasu, w jakim następuje zmiana pokoleniowa. Nastąpiło też (przynajmniej w niektórych częściach słowiańskiego obszaru językowego, m.in. na Rusi) dookreślenie znaczenia tego pojęcia i wyznaczenie jego ram czasowych na 30 lat. W takim właśnie sensie słowo wiek używane było do przyjęcia chrześcijaństwa i krótko potem. Tzw. pokoje wieczyste zawierane pomiędzy książętami ruskimi a władcami bizantyjskimi nie oznaczały zamiaru zakończenia wojen po wsze czasy, ale na okres lat 30. Z takiego sformułowania traktatu wynikało, że umawiający się na zawarcie pokoju władcy nie będą już ze sobą walczyć, a ewentualne wojny prowadzić będzie już następne pokolenie królów i ich wojów.
Pod wpływem tradycji chrześcijańskiej stopniowo pojawiło się dzisiejsze rozumienie wieku, tj. jako okresu stuletniego.
Niekiedy też pod pojęciem wiek rozumiano okres 1000 lat, przy czym nie chodziło tutaj zapewne o literalny tysiąc, ile raczej o ogromną liczbę lat, trudną do wyobrażenia, zatem wyrażający się tysiącem lat okres miał być symbolem czegoś niesłychanie długiego. W praktyce przy takim ujęciu określenie wiek nie oznaczało jakiegoś konkretnego okresu czasu, ale miało znaczenie odpowiadające słowu wieczność, które to słowo w językach słowiańskich jest etymologicznie powiązane ze słowiem wiek; przy takim rozumieniu słowo "wieczny" oznaczało (jak i obecnie) tyle co "na zawsze" ("na wieki"), nie zaś - jak pierwotnie - na okres stu czy trzydziestoletni.
Źródło: Wikipedia
